آیه 62 سوره نور

إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِذا كانُوا مَعَهُ عَلى‌ أَمْرٍ جامِعٍ لَمْ يَذْهَبُوا حَتَّى يَسْتَأْذِنُوهُ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ أُولئِكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَإِذَا اسْتَأْذَنُوكَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ (62)

چون مقدم شد ذكر معاشرت با خويشان و مسلمين، بعد از آن كيفيت معاشرت با پيغمبر را بيان مى‌فرمايد:

إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ‌: اينست و جز اين نيست ايمان آرندگان حقيقى و كامل، الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ‌: آن كسانى هستند كه تصديق نمودند حقيقتا به يگانگى خدا و رسالت پيغمبر او. وَ إِذا كانُوا مَعَهُ عَلى‌ أَمْرٍ جامِعٍ‌: و زمانى كه با پيغمبر بر امرى كه مقتضى اجتماع و معاونت بر آنست مانند حاضر شدن در جهاد و يا مشورت در كارى يا انعقاد نماز جمعه و امثال اينها، لَمْ يَذْهَبُوا حَتَّى يَسْتَأْذِنُوهُ‌: برنگردند از پيغمبر و از آن امر، تا اينكه طلب اذن كنند پيغمبر را در برگشتن. إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ‌: بدرستى كه آنانكه طلب كنند تو را در

«1». تفسير منهج الصادقين، ج 6، ص 348، چاپ اسلاميّه، به نقل از كنز العرفان.

جلد 9 - صفحه 290

برگشتن، أُولئِكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ‌: آن جماعت كسانيند كه ايمان دارند به خدا و رسول.

حاصل آنكه حق تعالى حكم فرمايد در اينجا به آنكه اجازه طلبان ايشانند مؤمنين به خدا و پيغمبر او، چنانكه در اول حكم فرمود به اينكه كاملين در ايمان كسانيند كه جامعند بين اعتقاد به خدا و بين استيذان، نه كسانى كه بدون اجازه مراجعت كنند.

فَإِذَا اسْتَأْذَنُوكَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ‌: پس هرگاه طلب كنند تو را اى پيغمبر به جهت بعض مهمات و حاجات خود. بيان وظيفه آن حضرت است در اين باب در اثر بيان آنچه وظيفه مؤمنين مى‌باشد از استيذان، و اينكه اذن پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله در وقت استيذان امر واجب متحتم نيستند، بلكه مفوض باشد به رأى مبارك پيغمبر و لذا مى‌فرمايد: فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ‌: پس اجازه فرما براى هر كه مى‌خواهى تو از ايشان، يعنى اختيار با حضرت تو باشد، اجازه فرما هر كه را مى‌خواهى و ميدانى كه در آن حكمت و مصلحت است. حق تعالى مختار فرموده حضرت پيغمبر را در اذن دادن و ندادن، و اين حكم جارى است نسبت به قائم مقام پيغمبر از ائمه معصومين صلوات اللّه عليهم اجمعين. وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ‌: و طلب آمرزش نما براى ايشان مر خدا را به سبب خارج شدن آنها از عده‌اى كه با تو باشند. و استغفار پيغمبر براى ايشان عبارت است از دعا نمودن در حق آنها به لطف و مرحمتى كه مغفرت با او واقع شود. إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ‌:

بتحقيق خدا آمرزنده است گناهان را، مهربان است به انعام و احسان و تخفيف تكليف از ايشان.

در كشاف گفته: استغفار براى مستأذنين دال است بر آنكه احسن و افضل، استيذان ننمودن آنهاست در رفتن. «1» على بن ابراهيم قمى رحمه اللّه فرمايد: اين آيه در شأن حنظلة بن ابى عياش نازل شد. شرح قضيه آنكه: حنظله تزويج نمود در شبى كه صبح آن جنگ احد

«1». تفسير كشّاف زمخشرى، ج 3، ص 86.

جلد 9 - صفحه 291

واقع شد، پس استيذان نمود از حضرت پيغمبر كه نزد اهلش باشد، آيه شريفه نازل شد (فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ) حضرت اجازه فرمود و حنظله نزد عيالش ماند، پس صبح به حالت جنابت در معركه قتال حاضر و شهيد شد. حضرت فرمود:

ديدم ملائكه غسل مى‌دادند به آب «مزن» در صحايف نقره بين آسمان و زمين، پس ناميده شد حنظله به «غسيل الملائكة». «1» تنبيه: آيه شريفه آگاهى است مؤمنان را به كمال مراتب ايقان و امتثال فرامين خداوند منان و پيروى رسول حضرت سبحان. و چون اين مطلب مسلم باشد كه اطاعت پيغمبر در احكام اطاعت خداست به صريح آيه شريفه‌ «مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ»، «2» بنابراين مؤمنان حقيقى، خود را موظف دانند كه در تمام احوال از رفتار و گفتار و حركات و سكنات، مأذون از جانب پيغمبر باشند تا رتبه كمال ايمان حقيقى را دارا شوند.

إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِذا كانُوا مَعَهُ عَلى‌ أَمْرٍ جامِعٍ لَمْ يَذْهَبُوا حَتَّى يَسْتَأْذِنُوهُ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ أُولئِكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَإِذَا اسْتَأْذَنُوكَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ (62) لا تَجْعَلُوا دُعاءَ الرَّسُولِ بَيْنَكُمْ كَدُعاءِ بَعْضِكُمْ بَعْضاً قَدْ يَعْلَمُ اللَّهُ الَّذِينَ يَتَسَلَّلُونَ مِنْكُمْ لِواذاً فَلْيَحْذَرِ الَّذِينَ يُخالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَنْ تُصِيبَهُمْ فِتْنَةٌ أَوْ يُصِيبَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ (63) أَلا إِنَّ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ قَدْ يَعْلَمُ ما أَنْتُمْ عَلَيْهِ وَ يَوْمَ يُرْجَعُونَ إِلَيْهِ فَيُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا وَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْ‌ءٍ عَلِيمٌ (64)

ترجمه‌

جز اين نيست كه مؤمنان آنانند كه گرويدند بخدا و رسولش و چون باشند با او بر كارى جمع آورنده نميروند تا آنكه دستور خواهند از او همانا آنانكه دستور خواهند از تو آنگروه آنانند كه ميگروند بخدا و رسولش پس چون رخصت خواستند از تو براى بعضى كارهاشان پس رخصت ده به هر كه خواهى از ايشان و آمرزش خواه براى ايشان از خدا همانا خدا آمرزنده مهربانست‌

قرار ندهيد خواندن رسول را ميانتان چون خواندن برخى از شما برخى را بتحقيق ميداند خدا آنانرا كه ميروند آهسته و پنهان از شما به پناه يكديگر پس بايد بترسند آنانكه مخالفت ميورزند از فرمانش كه برسد آنها را بلائى يا برسد آنها را عذابى دردناك‌

آگاه باشيد همانا خدا را است آنچه در آسمانها و زمين است بتحقيق ميداند آنچه را شما بر آنيد و روزى را كه برگردانيده ميشوند بسوى او پس خبر ميدهد آنانرا بآنچه كردند و خدا بهر چيزى دانا است.

تفسير

خداوند تبارك و تعالى پس از بيان شمه‌ئى از آداب معاشرت اهل ايمان با يكديگر آداب معاشرت ايشانرا با پيغمبر اكرم بيان فرموده باين تقريب كه اهل ايمان كامل منحصرند در كسانيكه از صميم قلب باور كردند توحيد خدا و نبوت محمد صلّى اللّه عليه و اله و سلّم رسول او را و علامت آن آنستكه وقتى با آنحضرت در محلى براى امرى از امور اجتماعى باشند بيرون نروند از جماعت تا اذن بگيرند از او آن كسانيكه اذن ميگيرند از پيغمبر آن جماعت كسانى هستند كه ايمان بخدا و پيغمبرش دارند نه غير ايشان پس وقتى كه اذن خواستند از تو اى پيغمبر كه خارج شوند از محل اجتماع براى بعضى از امور لازمه خودشان اذن بده بهر كس بخواهى و صلاح بدانى از ايشان و چون اين بيرون رفتن خالى از تقصير يا قصورى نيست طلب مغفرت نما از خدا براى آنها كه خدا آمرزنده و مهربان است قمى ره فرموده نازل شد در باره قومى كه چون پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم جمع ميفرمود آنها را براى امرى از امور كه فرمانى بآنها بدهد يا بجهاد بفرستد متفرق ميشدند بدون اذن لذا خداوند آنها را نهى فرمود از اين امر و ظاهرا امر جامع امرى است كه بدون اجتماع صورت نپذيرد و نفع آن راجع بعموم باشد مانند جمعه و جماعت و

جلد 4 صفحه 55

جهاد و مشورت و امثال اينها از امور اجتماعى هر چه باشد كه مسلمانان بعد از اعلام پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم بحضور بايد حاضر شوند و تا آخر باشند كه تكليف آنها معلوم شود و نبايد قبل از اخذ تصميم بدون اجازه آنحضرت متفرق گردند كه آن علامت نفاق و بى اعتنائى باصلاح امور مسلمانان است و لذا استيذان با آنكه آنهم چندان حسنى ندارد چون ترجيح امر انفرادى دنيوى است بر امر اجتماعى اخروى مگر آنكه براى امر ضرورى اهمّى باشد علامت ايمان بخدا و پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم قرار داده شده براى آنكه هر چه باشد بهتر از كفر و نفاق است و چون محتمل است در واقع براى امر ضرورى مهمى ناچار از بيرون رفتن باشند به پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم دستور داده شده كه بهر كس بخواهد و احراز فرمايد واقعا معذور از توقف است رخصت خروج بدهد و از خدا بخواهد كه از تقصير يا قصور او بگذرد و نيز قمى ره فرموده كه نازل شد در باره حنظلة بن ابى عيّاش كه شب زفافش مصادف شده بود با شبى كه فرداى آن بايد مسلمانان در احد جنگ نمايند پس از پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم اجازه خواست كه شب را بماند و خداوند اين آيه را نازل فرمود و به پيغمبر رخصت داده شد كه بهر كس بخواهد اذن بدهد و شب را نزد اهلش بسر برد و صبح جنب بود كه در جنگ شركت نمود و شهيد شد پس پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم فرمود ديدم ملائكه را كه غسل ميدادند حنظله را در بين آسمان و زمين و از آنروز ملقّب شد حنظله بغسيل الملائكه و ظاهرا اين دو شأن نزول هم چون با يكديگر منافاتى ندارند مانند آيه سابقه راجع بصدر و ذيل اين آيه است و راجع بآيه بعد در مناقب از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه حضرت زهرا سلام اللّه عليها فرمود چون نازل شد اين آيه من ترسيدم از پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم كه باو يا ابه يعنى اى پدر بگويم پس يا رسول اللّه ميگفتم و چند مرتبه گفتم و پيغمبر اعراض فرمود بعد رو كرد بمن و فرمود اى فاطمه اين آيه در باره تو و اهلت و نسلت نازل نشده تو از منى و من از توام جز اين نيست كه نازل شده است در اهل جفاء و غلظت از قريش صاحبان گردن‌كشى و تكبر بگو يا ابه آن گفتار تو بيشتر زنده ميكند قلب مرا و زيادتر خوشنود مينمايد خدا را و قمى ره نقل فرموده كه نخوانيد پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم را چنانچه ميخوانيد بعضى از شما بعضى را و از امام باقر عليه السّلام‌

جلد 4 صفحه 56

نقل شده كه مراد آنستكه نگوئيد يا محمد و نه يا ابا القاسم ولى بگوئيد يا نبى اللّه و يا رسول اللّه ولى بعضى گفته‌اند مراد آنستكه قرار ندهيد دعوت و احضار پيغمبر شما را براى امر اجتماعى مانند دعوت بعضى از شما بعضى را چون تخلف از فرمان او تخلف از فرمان خدا است خدا ميداند و ميشناسد اشخاصى را كه بتدريج و مخفيانه از شما در پناه و به تبع يكديگر از مجمع بدون اذن خارج ميشويد چون تسلّل خروج در خفيه و آهسته است و لو اذا مصدر است كه در موضع حال قرار گرفته يعنى بيرون ميروند مخفيانه و بتدريج در حاليكه جاى داده‌اند خودشان را در پناه يكديگر يا در پناه كسانيكه اذن گرفته‌اند بى اذن پس بايد حذر كنند و بترسند كسانيكه مخالفت و اعراض مينمايند از امر خدا كه فرمان پيغمبر او است از آنكه برسد آنها را محنت و بليّتى در دنيا كه ظاهر شود نفاقشان و رسوا و خوار گردند يا برسد آنها را عذاب اليم قتل يا آتش جهنم و در جوامع فتنه بتسلط سلطان جائر و عذاب اليم بعقوبت اخروى از امام صادق عليه السّلام تفسير شده و آگاه باشيد كه مملوك و مخلوق حق است هر موجودى كه در آسمانها و زمين وجود دارد و خالق آنها اطلاع كامل بر ضمائر و سرائر آنها دارد از نفاق و وفاق و تجافى از تكليف و استقامت در آن و بر روز رجوع و بازگشت همه كه به پيشگاه او است براى جزاى اعمالشان از خير و شر پس آگاه ميكند آنها را باعمال خودشان و توابع آن از ثواب و عقاب و چيزى بر او مخفى و پوشيده نخواهد بود در ثواب الاعمال و مجمع از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه حفظ كنيد اموال و فروج خودتان را بتلاوت سوره نور و حفظ كنيد بآن زنهاى خودتان را همانا كسيكه مداومت نمايد بقرائت آن در هر روز يا در هر شب زنا نميكند احدى از اهل خانه‌اش هرگز تا بميرد و بعد از مردن مشايعت ميكند او را هفتاد هزار ملك كه تمام استغفار ميكنند براى او از خدا تا داخل شود در قبر و در كافى از آنحضرت نقل نموده كه زنها را در بالاخانه‌ها جا ندهيد و بآنها خط نياموزيد و بياموزيد بآنها بافتن و سوره نور را و الحمد للّه اولا و آخرا و صلّى اللّه على محمد و آله الطاهرين.

جلد 4 صفحه 57

إِنَّمَا المُؤمِنُون‌َ الَّذِين‌َ آمَنُوا بِاللّه‌ِ وَ رَسُولِه‌ِ وَ إِذا كانُوا مَعَه‌ُ عَلي‌ أَمرٍ جامِع‌ٍ لَم‌ يَذهَبُوا حَتّي‌ يَستَأذِنُوه‌ُ إِن‌َّ الَّذِين‌َ يَستَأذِنُونَك‌َ أُولئِك‌َ الَّذِين‌َ يُؤمِنُون‌َ بِاللّه‌ِ وَ رَسُولِه‌ِ فَإِذَا استَأذَنُوك‌َ لِبَعض‌ِ شَأنِهِم‌ فَأذَن‌ لِمَن‌ شِئت‌َ مِنهُم‌ وَ استَغفِر لَهُم‌ُ اللّه‌َ إِن‌َّ اللّه‌َ غَفُورٌ رَحِيم‌ٌ (62)

جلد 13 - صفحه 565

منحصرا مؤمنون‌ كساني‌ هستند ‌که‌ ايمان‌ آوردند ‌به‌ وحدانيت‌ ‌خدا‌ و ‌به‌ رسالت‌ ‌رسول‌ ‌او‌ و موقعي‌ ‌که‌ مشرف‌ بودند خدمت‌ ‌رسول‌ ‌براي‌ امر جامعي‌ مثل‌ جهاد ‌با‌ كفار و مشركين‌ ‌ يا ‌ امري‌ ‌که‌ بايد ‌به‌ اجتماع‌ انجام‌ گيرد ‌از‌ خدمتش‌ بيرون‌ نمي‌روند ‌تا‌ ‌اينکه‌ ‌که‌ ‌از‌ ‌او‌ طلب‌ اذن‌ خروج‌ نكنند محققا كساني‌ ‌که‌ ‌از‌ ‌شما‌ اي‌ پيغمبر استيذان‌ مي‌كنند كساني‌ هستند ‌که‌ ايمان‌ بخدا و برسول‌ ‌او‌ آورده‌اند ‌پس‌ موقعي‌ ‌که‌ ‌از‌ ‌شما‌ استيذان‌ كردند ‌براي‌ شغل‌ لازمي‌ ‌که‌ دارند ‌پس‌ ‌شما‌ ‌هم‌ ‌به‌ ‌آنها‌ اذن‌ ذهاب‌ بده‌ ‌اگر‌ صلاح‌ مي‌داني‌ و اراده‌ كرده‌اي‌ ‌به‌ آنكه‌ خواسته‌ اي‌ ‌از‌ ‌آنها‌، و طلب‌ آمرزش‌ كن‌ ‌براي‌ ‌آنها‌ ‌از‌ خداوند محققا خداوند آمرزنده‌ مهربان‌ ‌است‌.

(إِنَّمَا المُؤمِنُون‌َ الَّذِين‌َ آمَنُوا بِاللّه‌ِ وَ رَسُولِه‌ِ) ايمان‌ ‌به‌ اللّه‌ اعتقاد ‌به‌ جميع‌ مراتب‌ توحيد ذاتا و صفتا و افعالا و عبادة و نظرا و اعتقاد ‌به‌ عدل‌ الهي‌ و جميع‌ صفات‌ كماليه‌ و جماليه‌ و جلاليه‌. ثبوتيه‌، ذاتيه‌ و فعليه‌ و سلبيه‌ و ايمان‌ ‌به‌ رسوله‌ ‌اينکه‌ ‌که‌ فرستاده‌ حق‌ ‌است‌ و افضل‌ ‌از‌ جميع‌ انبياء و ملائكه‌ و ‌ما سوي‌ اللّه‌ ‌است‌ و خاتم‌ انبياء ‌است‌ و دينش‌ ‌تا‌ قيامت‌ باقيست‌ و قرآنش‌ كلام‌ الهيست‌ و تصديق‌ ‌به‌ جميع‌ ‌آن‌ چه‌ فرموده‌ ‌از‌ تعيين‌ اوصياء ‌خود‌ و غيبت‌ خاتم‌ الاوصياء و مسئله رجعت‌ و خصوصيات‌ معاد و بيان‌ احكام‌ و اينكه‌ داراي‌ جميع‌ صفات‌ حميده‌ ‌است‌ ‌از‌ عصمت‌ و اعلميت‌ و منزه‌ ‌است‌ ‌از‌ جميع‌ ملكات‌ رذيله‌ و ساير شئونات‌ ‌او‌.

(وَ إِذا كانُوا مَعَه‌ُ عَلي‌ أَمرٍ جامِع‌ٍ) مثل‌ امر جهاد و حفر خندق‌ و مشاورت‌ ‌در‌ امور و صلاة جماعت‌ و ‌غير‌ اينها ‌که‌ احكام‌ اجتماعي‌ ‌باشد‌ نه‌ وظائف‌ فردي‌.

(لَم‌ يَذهَبُوا حَتّي‌ يَستَأذِنُوه‌ُ) ‌پس‌ كساني‌ ‌که‌ بدون‌ استيذان‌ بلكه‌ ‌با‌ نهي‌ ‌از‌ خروج‌ رفته‌ مثل‌ فرار ‌از‌ جنگ‌ اينها ايمان‌ ندارند و ‌از‌ ‌اينکه‌ بيان‌ تكليف‌ خلفاء ثلاث‌ و اشباه‌ ‌آنها‌ معلوم‌ مي‌شود.

جلد 13 - صفحه 566

(إِن‌َّ الَّذِين‌َ يَستَأذِنُونَك‌َ أُولئِك‌َ الَّذِين‌َ يُؤمِنُون‌َ بِاللّه‌ِ وَ رَسُولِه‌ِ) و آنهايي‌ ‌که‌ بدون‌ استيذان‌ رفتند نه‌ ايمان‌ بخدا دارند و نه‌ ‌به‌ ‌رسول‌ ‌خدا‌.

(فَإِذَا استَأذَنُوك‌َ لِبَعض‌ِ شَأنِهِم‌) امر واجب‌ لازمي‌ داشته‌ باشند.

(فَأذَن‌ لِمَن‌ شِئت‌َ مِنهُم‌) ‌که‌ ‌اگر‌ اهميت‌ ‌آن‌ امر واجب‌ لازمي‌ بيش‌ ‌از‌ اجتماع‌ ‌است‌ اذن‌ ‌به‌ ‌آنها‌ ده‌ و اما ‌اگر‌ چندان‌ اهميتي‌ ندارد و بودن‌ ‌آنها‌ ‌در‌ اجتماع‌ اهم‌ ‌است‌ اذن‌ نده‌.

(وَ استَغفِر لَهُم‌ُ اللّه‌َ) ‌که‌ استغفار و دعاء ‌رسول‌ ‌با‌ ديگران‌ تفاوت‌ فاحش‌ دارد چنانچه‌ بيايد (إِن‌َّ اللّه‌َ غَفُورٌ رَحِيم‌ٌ) معني‌ واضح‌ ‌است‌.

]

اشاره

(آیه 62)

شأن نزول:

در بعضی از روایات می‌خوانیم که این آیه در مورد «حنظلة بن أبی عیاش» نازل شده است که در همان شب که فردای آن جنگ احد در گرفت می‌خواست عروسی کند، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله با اصحاب و یاران مشغول به مشورت در باره جنگ بود، او نزد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آمد و عرضه داشت که اگر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به او اجازه دهد آن شب را نزد همسر خود بماند، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به او اجازه داد.

صبحگاهان به قدری عجله برای شرکت در برنامه جهاد داشت که موفق به انجام غسل نشد، با همان حال وارد معرکه کارزار گردید، و سر انجام شربت شهادت نوشید.

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در باره او فرمود: «فرشتگان را دیدم که حنظله را در میان زمین و آسمان غسل می‌دهند»! لذا بعد از آن حنظله به عنوان «غسیل الملائکه» نامیده شد.

تفسیر:

پیامبر را تنها نگذارید! در چند آیه قبل، سخن از لزوم اطاعت خدا و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در میان بود و یکی از شؤون اطاعت آن است که بدون اذن و فرمان او کاری نکنند، لذا در این آیه می‌فرماید: «مؤمنان واقعی کسانی هستند که ایمان به خدا و رسولش آورده‌اند و هنگامی که در کار مهمی که حضور جمعیت را ایجاب

ج3، ص316

می‌کند با او باشند، بدون اذن و اجازه او به جایی نمی‌روند» (إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِذا کانُوا مَعَهُ عَلی أَمْرٍ جامِعٍ لَمْ یَذْهَبُوا حَتَّی یَسْتَأْذِنُوهُ).

منظور از «أَمْرٍ جامِعٍ» هر کار مهمی است که اجتماع مردم در آن لازم است خواه مسأله مهم مشورتی باشد، خواه مطلبی پیرامون جهاد و مبارزه با دشمن، و خواه نماز جمعه در شرایط فوق العاده، و مانند آن.

در حقیقت این یک دستور انضباطی است که هیچ جمعیت و گروه متشکل و منسجم نمی‌تواند نسبت به آن بی‌اعتنا باشد، چرا که در این گونه مواقع گاهی حتی غیبت یک فرد گران تمام می‌شود و به هدف نهایی آسیب می‌رساند.

ولی اگر رهبر، غیبت او را مضرّ تشخیص نداد، به او اجازه می‌دهد و در غیر این صورت باید بماند و گاهی کار خصوصی خود را فدای هدف مهمتر کند.

لذا در دنبال این جمله اضافه می‌کند: «کسانی که از تو اجازه می‌گیرند آنها به راستی ایمان به خدا و رسولش آورده‌اند» ایمانشان تنها با زبان نیست، بلکه با روح و جان مطیع فرمان تواند (إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَأْذِنُونَکَ أُولئِکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ).

«در این صورت هر گاه از تو برای بعضی از کارهای مهم خود اجازه بخواهند به هر کس از آنها می‌خواهی (و صلاح می‌بینی) اجازه ده» (فَإِذَا اسْتَأْذَنُوکَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ).

و در پایان آیه می‌فرماید: هنگامی که به آنها اجازه می‌دهی «برای آنان استغفار کن که خداوند آمرزنده و مهربان است» (وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ).

این تعبیر نشان می‌دهد که تا می‌توانند از گرفتن اجازه خودداری کنند و فدا کاری و ایثار نمایند که حتی پس از اجازه باز عمل آنها ترک اولی است، مبادا حوادث جزئی را بهانه ترک گفتن این برنامه‌های مهم قرار دهند.

البته این دستور انضباطی مهم اسلامی مخصوص پیامبر و یارانش نبوده است بلکه در برابر تمام رهبران و پیشوایان الهی- اعم از پیامبر و امام و علمائی که

ج3، ص317

جانشین آنها هستند- رعایت آن لازم است، چرا که مسأله سرنوشت مسلمین و نظام جامعه اسلامی در آن مطرح می‌باشد، و حتی علاوه بر دستور قرآن مجید، عقل و منطق نیز حاکم به آن است.